106 I. Abhandlung: Schönhacli. pre omnibus aliis sue societatis pejores; quis enirn tune appa- reat in quali societate major peccatorum, nobis hominibus non constat nunc, sed eos solummodo ideo nominavi, quia in Scrip- tura Sacra fuerunt in facinoribus suis famosi et quidam ex ipsis in illis facinoribus fuerunt primi. Die angefoclitene Be hauptung findet sich in der volkstümlichen Fassung S. 70 f., wo in der Tat die genannten Persönlichkeiten des Alten und Neuen Testamentes als die Führer ihrer Gruppen auftreten. Trotzdem verhält sich der von Berthold redigierte Text zu dem populären wie ein Entwurf zur Ausführung, das mag man er sehen, wenn man die kleine Partie Domin. 94, 1 mit meinem Druck S. 75f. vergleicht: discedite, maledicti, a celo, a terra, ab inferno: a celo, quia animabus vestris nunquam veniet inde aliquid bonum; a terra, quia nunquam aliquid bonum corpori nostro; ab inferno, quia utrumque semper torquebit. maledicti a demonibus, a dampnatis, a vobis ipsis semperque maledicti: a demonibus per irrisionem; a dampnatis per improperationem; a vobis ipsis per conscientie remorsionem. discedite —. respon- dent: ,quo? ad domos nostras, feoda et predia, ad lectum quietis vel ad mensam delectationis ? in mundum, unde venimus, vel ad patriam?' non, sed in ignem inferni et in eternum ignem, non ad ignem calefaciendum vel confabulandum. Isai. XLVII (47, 14): ,non sunt prune, quibus calefiant, nec focus, ut sedeant ad eum'. neque ad ignem, aliquid rari vel novi spectandum. Sap. XVII (17, 5): ,ignis quidem nulla vis poterat illis lumen prebere etc/ neque ad ignem, sed in ignem, ut ubique, subtus et supra, intus et extra, ardeatis. Isai. XLII (42, 25): ,et com- bussit eum in circuitu et non cognovit et succendit eum et non intellexit/ Job XX (20, 26): ,devorabit eum ignis, qui non (con) succenditur etc/ Ezech. (21, 32): ,ignis erit cibus ejus' (Vulg.: igni eris cibus). Isai. XXVI (26, 11): ,ignis hostes tuos devoret'. Psalm. (20, 10): ,et devorabit eos ignis'. subtus vos, quia infernum non timuistis. supra, quia celestia non deside- rastis. extra vos, quia temporalia nimis dilexistis. intra, quia peccatum intra vos servastis. — Die gesprochene Ausführung hat Berthold jedesfalls sozusagen dramatisch gegliedert, in einzelne abgerundete Szenen gesondert, die mit großer Kraft dargestellt wurden, wie sich allein schon aus den verzweiflungs vollen Vorwürfen der Verdammten gegen Gott und seine irdi-